Powiat Gryfiński na przestrzeni wieków

W X wieku Pomorze Zachodnie zostało opanowane przez Mieszka I, który musiał je bronić przed interwencją margrabiów niemieckich. To właśnie na ziemiach gryfińsko - chojeńskich miała miejsce słynna bitwa pod Cedynią (972r.). Odważny i mądry książę piastowski pobił margrabię Hodona z Marchii Wschodniej. Po tym zwycięstwie pojechał z przeprosinami do Kwedlinburga. Wspomniane wydarzenia pomogły mu w utrzymaniu omawianych ziem w swoich rękach. Jego prawnuk, Bolesław zajął się szerzeniem wiary chrześcijańskiej wśród tutejszych Słowian. Rozbicie dzielnicowe Państwa Piastów sprawiło, że po okolice dzisiejszej Chojny sięgały różne ręce - wielkopolskie, śląskie, pomorskie, krzyżackie, aż wreszcie najskuteczniejsze, brandenburskie. Od rzeczki Rurzycy po Bałtyk przez ponad pięćset lat rozciągało się władztwo miejscowej dynastii Gryfitów. Zniemczyli się dość szybko nasi książęta, lecz taka była wówczas ich droga do wielkiej, cesarskiej Europy, tam szukali oparcia dla swojego państewka. W siedemnastym stuleciu przez pewien czas była tu Szwecja, jednak nic tej ziemi po sobie nie zostawiła, wręcz przeciwnie. Z nadejściem wieku osiemnastego nastały czasy pruskie, a potem niemieckie.

Czasy absolutyzmu Oświeconego w Prusach to rządy Fryderyka Wilhelma I (1713 - 1740) i przede wszystkim Fryderyka II Wielkiego (1740 - 1786). W dobie budowy nowoczesnego państwa pruskiego, w 1724 r. został dokonany nowy podział, według którego ukształtowanie obwodów wywodziło się z funkcji administracyjnych przypadających w udziale zwierzchności feudalnej państwowej i rycerskiej. Komisariaty wojskowe zostały połączone z zarządem domen i stworzono centralną władzę General- Ober- Finanz- Kriegs- und Domänen Dyrektorium, zwanej krótko Generaldirektorium. Tej władzy centralnej podlegały prowincjonalne Kriegs- und Domänen Kamer (były to organy kolegialne), którym z kolei podlegali w poszczególnych okręgach landraci i zajmujący się podatkami radcy podatkowi. Generaldirektorium dzieliło się na cztery departamenty, którym poddano poszczególne prowincje.

Rozrost państwowych funkcji administracyjnych spowodował zanikanie znaczenia dawniejszej administracji sprawowanej przez organizacje stanowe. Na gruzach ich kompetencji wyrastało znaczenie urzędu starosty krajowego - landrata. Urząd ten w dobie ustroju stanowego polegał na reprezentowaniu w sejmach pomorskich interesów stanu rycerskiego z określonego obwodu (Kreis). W miarę zanikania politycznego znaczenia sejmów krajowych funkcja landrata stawała się tytularną. Z drugiej strony państwo zlecało landratowi bezpośrednie kierowanie sprawami komunalnymi, finansowymi, politycznymi i policyjnymi w obwodzie, podporządkowując go służbowo w zakresie wykonywanej funkcji państwowej kamerze wojny i domen (Kriegs - und Domainenkammer). Fryderyk II wyemancypował landrata spod wpływu organizacji stanowej i otworzył mu możliwości awansu urzędniczego. Powoływanie landrata odbywało się wówczas w tradycyjnym trybie przez organizację stanową. Kandydatem mógł być tylko właściciel dóbr rycerskich położonych w obwodzie, a wyboru dokonywało zgromadzenie (Kreistag) złożone z właścicieli dóbr rycerskich i przedstawicieli majątków królewskich. Po wyborze następowała prezentacja kandydata królowi, który ustosunkowywał się do dokonanego wyboru. Od roku 1742 zatwierdzanie na urzędzie starosty przekazane zostało władzy administracyjnej II instancji - kamerze wojny i domen. Stosowanie konsekwentnej praktyki klasowego doboru osób piastujących stanowisko landrata, wyposażenie tego urzędu w kompetencje i funkcje zlecone przez państwo przy równoczesnym umniejszaniu jego zależności od lokalnej organizacji stanowej, było przekazywaniem państwowej administracji terytorialnej w ręce urzędników odznaczających się wysokim stopniem lojalności w stosunku do interesów monarchii i interesów ziemiańskich.

Opisując w roku 1782 powiat Gryfino, Brueggemann informował: "... powiat gryfiński posiada 29 wsi, 24 folwarki, 12 młynów wodnych, 6 wiatraków, młyn olejowy, młyn - papiernię, młyn tartaczny, cegielnię, 12 kościołów parafialnych i 14 filialnych. W powiecie było 12 pastorów, 26 kościelnych i nauczycieli, 4 wolnych sołtysów, 382 chłopów gospodarzy, 2 półchłopków, 24 kowali. Na czele powiatu stoi landrat (starosta), a jest nim baron von Steinaecker z Rożnowa".

Geneza reform w Prusach tkwiła w rozpaczliwej sytuacji finansowej państwa na skutek przegranej wojny z napoleońską Francją, kontrybucji i blokady kontynentalnej. Konieczna była rozbudowa źródeł dochodów, ograniczenie kosztów administracji, podniesienie zdolności ludności do płacenia podatków i wzmocnienie sił produkcyjnych kraju. Czekano także na godzinę obrachunku, więc nie bez znaczenia było podniesienie nastrojów i odpowiednie nastawienie społeczeństwa. Po wielu latach prac przygotowawczych, dyskusji i częściowych realizacji, rozporządzeniem z dnia 30 kwietnia 1815 wprowadzono nowy, w zasadzie jednolity podział administracyjny państwa. Określono jego jednostki administracyjne - prowincje, rejencje, powiaty, miasta wydzielone, gminy miejskie i wiejskie. Podział okręgów rejencyjnych (Regierungsbezirk) na powiaty (obwody, niem. Kreis) miał w świetle rozporządzenia uwzględnić stan faktyczny, dostosowując go do nowych warunków. Największą rolę wśród reformatorów Prus odegrali: Heinrich Friedrich Karl von und zum Stein i Karl August baron von Hardenberg.

Trzy wielkie dzieła zostały podjęte w pierwszej połowie XIX w. w państwie pruskim: reforma agrarna, ordynacja miejska, reorganizacja urzędów. Samorząd miejski wprowadzony został ustawą o miastach - "Städteordnung" z 19 listopada 1808 r. Dotąd miasta podlegały bezpośrednio administracji państwowej, czyli w praktyce junkrom, którzy posiadali w swoich rękach lokalne urzędy. Uznanie rosnącej roli mieszczaństwa odbiło się w powiększaniu zakresu działania samorządu. Rada miejska była wybierana przez mieszkańców posiadających obywatelstwo miasta, co stanowiło ograniczenie niewielkie, gdyż można je było uzyskać dość łatwo, ale za to przez takich, którzy legitymowali się rocznym dochodem 150 - 200 talarów, zależnie od wielkości miasta. Rada miejska wybierała magistrat zajmujący się administrowaniem tych dziedzin życia, które powierzono samorządowi. System ten był plutokratyczny, ale stwarzał możliwość poważnego ożywienia ruchu politycznego w miastach. Bezpośrednie skutki reformy miejskiej były jednak niewielkie. W 1831 r. ustawę rozciągnięto na nowe prowincje i poczyniono w niej istotne zmiany ograniczające zakres samorządu miejskiego.

Zmiany w aparacie państwowym: tajny gabinet królewski zastąpiono 16 grudnia 1808 r. rządem złożonym z pięciu ministrów: spraw wewnętrznych, finansów, spraw zagranicznych, wojny i sprawiedliwości, odpowiedzialnym przed królem. Z nich w 1814 r. powstała rada ministrów. W ustawie o zmianie ustroju najwyższych władz państwowych w 1810 r. przewidziano postawienie na czele rządu kanclerza. Wcześniej też zaczęto reorganizować administrację, wprowadzając podział kraju na prowincje (3 - w 1808 r., 10 - 1815 r.) i rejencje. Na niższym szczeblu na czele powiatów stanęli landraci, w 1810 r. - jako dyrektorzy powiatowi, a w 1815 r. - pod ostateczną nazwą. Odegrali oni w administrowaniu krajem aż do XX bardzo znaczną rolę.

W trakcie reformy samorządu do roku 1824 organizacja powiatu oparta była na postanowieniach tzw. edyktu o żandarmerii z roku 1812. Zasady tej organizacji wzorowane były na francuskiej podprefekturze i tutejsza szlachta robiła wszystko, aby ten stan rzeczy zmienić. Wprowadzenie w miejsce landrata z wyboru dyrektora powiatu z nominacji rządowej, powierzenie mu zwierzchności policyjnej nad dworami na równi z gminami wiejskimi i przydanie mu sześcioosobowego zarządu powiatowego (Kreisverwaltung) na miejsce sejmiku majoryzowanego przez szlachtę, było pogwałceniem junkierskiego poczucia samowładzy. Zarząd powiatowy, w którym zasiadali dwaj przedstawiciele szlachty, dwaj - miast i dwaj sołtysi wiejscy, wykonywał dawne uprawnienia sejmiku szlacheckiego i przedstawiał trzech kandydatów na stanowisko landrata. Rewizję tego stanu rzeczy podjęto na obradach sejmiku pomorskiego w roku 1824. Ordynacja powiatowa z 17 sierpnia 1825 była wynikiem jego obrad. Zniosła ona zarząd powiatowy oparty o edykt z 1812 roku, wprowadzając na jego miejsce sejmik powiatowy (Kreisversammlung). Zadaniem jego było wybieranie kandydata na landrata i asystowanie przy administrowaniu przez niego powiatem, w szczególności dokonywanie repartycji świadczeń powiatu na rzecz państwa w przypadku, gdy pobór nie był ustawowo określony oraz opiniowanie wymiaru danin i innych świadczeń na rzecz powiatu. W skład sejmiku powiatowego wchodzili wszyscy właściciele dóbr rycerskich w powiecie, po jednym deputowanym z miast Gryfino, Banie i Widuchowa i trzech deputowanych ze stanu chłopskiego spośród sołtysów lub sędziów wiejskich wybieranych pod nadzorem landrata a w praktyce przez niego desygnowanych. Wybory kandydata na landrata regulowała specjalna instrukcja wydana dopiero w roku 1833. Kandydatem na to stanowisko mógł być tylko mieszkający w powiecie właściciel dóbr rycerskich a wyboru dokonywali wyłącznie właściciele tych dóbr. Instrukcja odmawiała przedstawicielom miast i gmin wiejskich prawa głosu i nie zezwalała im na opuszczenie zebrania sejmiku wyborczego, dopóki wynik wyboru nie będzie im zakomunikowany i nie zostanie to zarejestrowane.

Nowa organizacja władzy administracji terytorialnej pruskiej weszła w życie ustawą z 30 kwietnia 1815 r. Terytorium państwa pruskiego zostało podzielone na 10 prowincji i 25 obwodów rejencyjnych. Terytoria prowincji pomorskiej podzielono: Prusy Zachodnie, ze stolicą prowincjonalną w Gdańsku, Prusy lub Prusy Wschodnie ze stolicą w Królewcu, Pomorze Zachodnie ze stolicą w Szczecinie, dzieliło się na trzy rejencje: koszalińską, szczecińską i najpóźniej zorganizowaną rejencję w Strzałowcu (dla dawnego Pomorza Szwedzkiego). Nowa organizacja administracji terytorialnej była podsumowaniem planów i dokonań lat 1807 - 18015. W traktowaniu prowincji nakładały się dwie odrębne płaszczyzny: tradycyjna, stanowego "kraju", który miał własna reprezentację stanową wobec monarchy, nowa - dopiero z czasem teoretycznie opracowana: prowincja jako osoba prawna, której byt i uprawnienia, organa i zakres działania określały ordynacje prowincjonalne. Pomorze Zachodnie- Pommern, prowincja "Pomorze", utworzona w 1815 r. miała się składać: Hinterpommern, tj. część Pomorza Zachodniego, położona na wschód od Odry, Alt - Vorpommern - tj. terytoria, które wchodziły w skład Pomorza szwedzkiego, Neu - Vorpommern - pozostała część Pomorza szwedzkiego ze Strzalowem i wyspą Rugią. Rejencja szczecińska, która od 1808 r. miała siedzibę w Stargardzie, została przeniesiona do Szczecina w 1814 r., a organizatorem prowincji został Karl H. L. von Ingersleben, który jako pierwszy pełnił obowiązki nadprezydenta prowincji. Po nim był Johann August von Sack (od 10 maja 1816 r. do 1831r.)

Podział administracyjny państwa na prowincje, obwody - rejencje, powiaty, miasta wydzielone, gminy miejskie i wiejskie był przeprowadzany dość długo, niekiedy kończono go dopiero w latach 1818 - 1819. Tak długo trwał w szczególności proces wytyczania granic poszczególnych powiatów w ramach danej rejencji. W rejencji szczecińskiej prace nad podziałem wewnętrznym przeciągnęły się, komisarz organizacyjny regencji von Ingersleben pozostawił, bowiem sprawę inicjatywie samych landratów (starostów), którzy wyrażając poglądy okolicznej szlachty dalecy byli od entuzjazmu dla projektowanych reform. Dopiero akcja nadprezydenta von Sacka wywarła zdecydowany wpływ na sformułowanie 26 września 1816 roku planu podziału terytorialnego, który po pewnych perypetiach został przyjęty w Berlinie. W życie wszedł od stycznia 1818 roku, z tym, iż drobne korekty granic i szczegółowe delimitacje terenowe trwały aż po rok 1819. Obszar regencji szczecińskiej podzielony został na dwanaście powiatów ziemskich i powiat miejski Szczecin. Powiat gryfiński (Kreis Greifenhagen) pojawił się na mapie administracyjnej kraju w roku 1818. W tym samym roku nastąpiło jeszcze ponowne uregulowanie granicy z powiatem pyrzyckim połączone z wymianą kilkunastu miejscowości. Ustalenia pruskiego rządu okazały się trwałe na, tyle, że powiat gryfiński w swym podstawowym kształcie określonym przez nadprezydenta prowincji Pomorze - Johanna Augusta von Sacka, przetrwał do roku 1975r.

W latach 1823/24, 1825 i 1827/28 wprowadzono ustawy o reprezentacji gminnej i powiatowej, jednak u steru władzy nie było już nikogo z ekipy reformatorów i dlatego junkrzy uzyskali ogromne zdobycze (we wszystkich sejmikach powiatowych monarchii na 16 190 miejsc 12654, czyli 78%, zajmowali przedstawiciele "pierwszego stanu" tj. właściciele wielkich majątków ziemskich, niemal wyłącznie tzw. majątków rycerskich, przedstawiciele miast 1329, a wsi 2207 miejsc.

Sejmik miał swobodę działania i inicjatywy, z tym, że jego uchwały wymagały zatwierdzenia przez władze rejencji. Miał także prawo składania do władz petycji w sprawach wykraczających poza jego kompetencje. W zasadzie sejmik powiatowy zwoływany był przez landrata raz do roku, sam mógł ustalić miejsce obrad. Obrady były niejawne a przewodniczył im landrat lub najstarszy z deputowanych. W roku 1841 sejmik otrzymał prawo nakładania ciężarów finansowych (samoopodatkowania się) na cele komunalne, przy czym władze rejencji miały czuwać, by rozkład owych ciężarów nie następował ze szkodą stanów niższych. Odtąd związek powiatowy stał się rzeczywistą wspólnotą terytorialną o samorządowym charakterze, jednak przewaga włascicieli ziemskich w decyzjach finansowych i sposób korzystania z funduszy powiatowych wywoływały znaczne niezadowolenie deputowanych miast i wsi. 24 lipca 1848 roku rząd wydał decyzję odbierającą te prawa sejmikowi. Z posiadanych stałych dochodów własnych, subwencji i innych źródeł dochodów korzystać miał on odtąd tylko pod kontrolą i za wiedzą władz państwowych. Wielka rola sejmiku powiatowego wyrażona została w połowie XIX wieku w przejęciu dziela budowy sieci dróg powiatowych, co wiązało się z wielkimi problemami gospodarczymi i finansowymi.

Do głównych zadań landrata należało: reprezentowanie władz rejencji na terytorium powiatu, nadzór i zarząd nad lokalną administracją w zakresie policji bezpieczeństwa i porządku publicznego, sprawy cudzoziemców, kontrola obyczajowa, sprawy policji ogniowej, budowlanej, sanitarnej, opieki społecznej, rolnictwa, lasów, spraw wojskowych, dróg, wody. Landrat nadzorował sprawy komunalne a także handel, przemysł, miary i wagi, szkoły elementarne i podatki. Dla potrzeb władz wyższych sporządzał sprawozdania i statystyki oraz wykonywał wszystkie ich polecenia. Swe zadania administracyjne i policyjne wykonywal landrat przy pomocy własnego aparatu z ewentualnym użyciem żandarmerii oraz przez organa podporządkowane jego nadzorowi i jego poleceniom, a więc władze miejskie, policję w domenach, dobrach miejskich, wsiach i obszarach dworskich. Biuro powiatowe landrata, któremu pomagało dwóch wybranych deputowanych sejmiku powiatowego, składało się w XIX wieku z sekretarza powiatowego załatwiającego samodzielnie sprawy administracyjne w zastępstwie i w imieniu landrata, woźnego, lekarza powiatowego, chirurga powiatowego oraz personelu kasy powiatowej. Sam landrat jako właściciel dóbr ziemskich przeważnie właśnie w tych dobrach przebywał. Znamienna jest dla roli landrata opinia, jaką w roku 1851 wydał pomorski sejmik prowincjonalny: "Instytucja landrata jest przez wieloletnie doświadczenie wypróbowana. Zakorzeniona w urządzeniach stanowych kraju i wewnętrznie z nimi spleciona, stanowi ona człon pośredni miedzy nimi a organami rządowymi, w charakterze pośrednika tych ostatnich. Landrat jest naturalnym doradcą i rzecznikiem współziomków ze swego powiatu, nosicielem i promotorem ich lojalnej postawy, stróżem prawa, porządku i posłuszeństwa, a kiedy zostaje na ten urząd powołana właściwa osoba i działalność jej nie jest krępowana, lecz dobrze rozumiana, uzyskuje on wtedy stanowisko, z którym nie równa się żadne inne pod względem błogosławionych skutków dla mieszkańców wsi, jak to okazały dobitnie doświadczenia zamieszek z lat ostatnich. Zaufanie to jednak jest uwarunkowane przez zaufanie powiatu a tkwi ono korzeniami w wieloletniej znajomości, w osiadłości, a przede wszystkim w wyborze stanowym".

W 1872 r. została uchwalona ordynacja powiatowa na mocy, której powstawał samorząd terytorialny w Prusach. Według niej powiat stał się korporacją samorządową. Organami powiatu byli: sejmik powiatowy (Kreistag) jako organ uchwałodawczy i kontrolujący. Jego członkowie w części wybierani byli w wyborach powszechnych, ale w trzech kuriach miał kompetencje do uchwalania norm prawnych w sprawach prawnych powiatu, między innymi: drogi, kasy, oszczędności. Organem wykonawczym był tzw. wydział powiatowy (Kreisausschuss), który wykonywał ustawy sejmiku i nadzorował samorząd gminy, oprócz zadań komunalnych wykonywał funkcje zlecone, był także pierwszą instancją orzekającą w spornym postępowaniu administracyjnym. Przewodnictwo w obu tych organach sprawował z urzędu landrat - starosta.

Reforma ta sięgnęła najgłębiej w ustrój powiatu, wprowadzając zmiany do charakteru urzędu landrata i do organizacji samorządu powiatowego. Landrat stał się samodzielnym reprezentantem państwa i podobnie jak naczelny prezydent prowincji i prezes regencji miał działać "samodzielnie z pełną odpowiedzialnością osobistą". Zakres działalności w administracji wewnętrznej powiększony został o władzę policyjną zwierzchności dworskiej, o ustawowe kierowanie sprawami komunalnymi powiatu i o funkcje sądowo - administracyjne. Nastąpiły zmiany w trybie powoływania na stanowisko landrata. Uległ rozluźnieniu dawny wymóg prezentowania na to stanowisko kandydata przez koło właścicieli dóbr rycerskich ze swego grona. Landrata mianował król (w praktyce minister spraw wewnętrznych) według kryteriów pragmatyki służbowej. Zachowano jednak uprawnienie sejmiku powiatowego do proponowania kandydata spośród mieszkańców powiatu, wykazujących się stażem w samorządzie lub w sądownictwie. Komunalny związek powiatowy uznano za osobę prawną, powoływaną do wykonywania zadań publicznych. Działalność ta miała charakter bądź zlecenia państwowego (funkcje zlecone), bądź była podejmowana na podstawie własnych decyzji (funkcje własne). Samorząd powiatowy opierał swoją działalność na dotacjach państwowych i na przekazywanych mu wplywach. Miał też nadal możność uzupełniania tych źródeł przez ustanawianie własnych danin. Ustrój władz samorządu oparto na grupach społecznych większej własności ziemskiej, własności chłopskiej i miast. W roku 1924 Karl Friedrich Kohlhoff pisał: "na czele naszego powiatu stoi starosta (aktualnie jest nim pan tajny radca rządowy dr Koehler). W razie potrzeby służą mu pomocą dwaj deputowani wybierani przez niego osobiście. Lekarzem powiatowym jest radca medyczny dr Palleske z Gryfina, weterynarzem powiatowym radca weterynaryjny Freese. Powiatowym inspektorem szkolnym jest radca Sonntag ze Szczecina. Starosta przewodniczy również pięcioosobowemu Wydziałowi Powiatowemu. W myśl ordynacji wyborczej z 1913 roku do sejmiku powiatowego wchodzi 29 deputowanych. Z tej liczby 10 osób to przedstawiciele posiadaczy ziemskich, 11 gmin wiejskich i 8 deputowanych miast (Gryfino 5, Widuchowa 2 i Banie 1). Wydziałem powiatowym rządzi dyrektor wraz z nadsekretarzem i sekretarzem. To najważniejsi urzędnicy w powiecie, poza starostą oczywiście." Wśród powiatowych biur znajdujących się w budynku starostwa znaleźć można było opiekę społeczną, urząd mieszkalnictwa, wydział budowlany i drogowy, kasę oszczędnościową. Na ulicy Szczecińskiej znajdowała się Państwowa Kasa Powiatowa i Leśna. Ważnymi biurami były także urząd regulacji Odry oraz administracja kolei powiatowych.

Powiat starosty Koehlera liczył 964 km2. Składało się nań 47 okręgów dworskich, 71 gmin wiejskich oraz 3 miasta. Całość zamieszkana była przez 50 618 osób. Ogromna większość z nich żyła z uprawy roli i hodowli bydła. Duże znaczenie miało ogrodnictwo i sadownictwo. Handel i drobny przemysł koncentrował się w miastach i kilku mniejszych miejscowościach nad Odrą i Regalicą. Nieźle prosperowało rybołówstwo rzeczne, a rybą przynoszącą gryfińskim rybakom największe zyski był szczupak. Bańszczanie dobrze zarabiali na pszczelarstwie.

Dziewiętnastowieczne reformy ustrojowe ustaliły obraz i ramy organizacyjne powiatu gryfińskiego na długie lata. Jedyna większa zmiana dotycząca terytorium zaistniała w latach 1939 - 1945, kiedy to uległ likwidacji zachodni sąsiad Gryfina, powiat Randow. Przez te kilka lat zachodnią granicą powiatu gryfińskiego była rzeka, a raczej już rów melioracyjny, o nazwie Randow (Rędowa). Tak charakteryzował powiat w roku 1932 jego ówczesny landrat Wilhelm Kleiboemer: "Powiat gryfiński istnieje w swej komunalnej postaci i w obecnych granicach od roku 1818. Rozciąga się on, od północy poczynając, od ważnej drogi łączącej Szczecin ze wschodem, wzdłuż prawego brzegu Odry aż do sąsiedniego, brandenburskiego powiatu Chojna. W swej największej rozciągłości z południa na północ ma prawie 45 km. Część północna powiatu sięga bram Szczecina i Stargardu. Zamyka się ona pomiędzy Odrą a znanym z pysznej siei jeziorem Miedwie i wypełniona jest lasami Puszczy Bukowej oraz lasami leśnictwa Śmierdnica. W części środkowej powiat zawęża się do 15 km wcięciem terytorium powiatu pyrzyckiego. Na południu poprzez objęcie należącego do domeny królewskiej leśnictwa Swobnica, osiąga znów szerokość 25 km. Cały obszer powiatu to w przybliżeniu 100 000 hektarów. Mieszka tu ponad 52 000 ludzi. Po ostatnim spisie ludnościowym w 1925 roku wiemy, że na Gryfino przypada z tego 8227 osób, na Banie 2590 a na Widuchową 2362 osoby. Resztą obdzielić należy 73 gminy wiejskie. Gęstość zaludnienia to około 54 osoby na jeden kilometr kwadratowy. Poprzez przebudowę rzeki Odry jako wielkiej drogi wodnej, powiat otrzymał ważne połączenia z północą i południem, przede wszystkim z położoną w pobliżu stolicą Pomorza - Szczecinem, jak też i Berlinem. Ruch wodny służy w szczególności gryfińskim armatorom i ich flocie. Państwowa linia kolejowa Szczecin - Wrocław z jej licznymi pociągami lokalnymi miedzy Szczecinem a Gryfinem, otwiera całą zachodnią część powiatu na północ i południe, zaś linia Szczecin - Stargard w kierunku wschód - zachód. W Gryfinie zbiegają się dwie kolejowe linie dojazdowe normalnotorowej Gryfińskiej Kolei Powiatowej. Łączą one północno - wschodnią część powiatu na trasie Zdroje - Płonia - Kołbacz - Stare Czarnowo - Żelisławiec - Chwarstnica, oraz południowo - wschodnią na trasie Swobnica - Banie - Gryfino. (...) Powiat w przeważającej mierze jest obszarem rolniczym. Użytki rolne stanowią 2/3 jego powierzchni. Pozostała część to lasy (około 20 000 ha), dwory z zabudowaniami, wody i pustki. Spośród licznych małych i dużych jezior najznaczniejszym jest Miedwie o ponad 15 kilometrowej długości. Prawie jego połowa leży na terenie powiatu. Lasy są administrowane przez trzy państwowe leśnictwa i jedno dworskie. Użytki rolne w 3/4 znajdują się w rękach chłopów, reszta to wielkie posiadłości ziemskie. Główne uprawy to żyto, kartofle, owies a także w coraz większej ilości ze względu na rozwój agrokultury jęczmień i pszenica." Praktycznie dopiero zmiana granic państwowych po II wojnie światowej zburzyła dawny porządek, nie naruszając jednak zbytnio geograficznych granic powiatu. Oczywiście gwałtowny rozwój społeczno - gospodarczy XX stulecia powodował zmiany w funkcjonowaniu powiatu na przestrzeni lat, ale polegały one przede wszystkim na rozbudowie aparatu urzędniczego w samym Gryfinie jak i w 19 obwodach (Amtsbezirk).

W wyniku wojennej zawieruchy rozpętanej przez hitlerowskie Niemcy ludność niemiecka została zmuszona do opuszczenia swojej ojczyzny. Wiosną 1945 roku w ślad za jednostkami Armii Czerwonej i Wojska Polskiego podążały ekipy tymczasowej administracji polskiej. Obejmowały one zdobyte tereny dzisiejszej północnej i zachodniej Polski tworząc zalążki nowego władztwa i organizując praktycznie od nowa życie na tej ziemi. Po ostatecznej likwidacji hitlerowskiego przyczółka gryfińsko - dąbskiego, 20 marca 1945 cały obszar powiatu gryfińskiego znalazł się w zarządzie sowieckich władz wojskowych. Już 20 lutego 1945 roku Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał zarządzenie, które stwierdzało m.in.: "...do chwili ustalenia przez przyszłą konferencję pokojową, za zachodnią granicę Polski należy uważać linię biegnącą na zachód od Świnoujścia do rzeki Odry (w rejonie Gryfina) i dalej Odrą do Nysy..." Oznaczało to, że tereny te nie mogą być traktowane jako sowiecka strefa okupacyjna Niemiec i będą przekazywane polskiej administracji cywilnej. Komendantury sowieckie tworzono zachowując niemiecki podział administracyjny, tak, że powiat gryfiński ponownie przybrał kształt z roku 1938. Komendantury sprawowały władzę cywilną wobec pozostałych tu obywateli niemieckich, zabezpieczały zaplecze frontu, a przede wszystkim "zabezpieczały" mienie poniemieckie, jako zdobycz wojenną. Wywozowi podlegało niemal wszystko, od mebli, dywanów, fortepianów, maszyn rolniczych i inwentarza żywego po całe fabryki.

Dnia 14 marca Rząd Tymczasowy w Warszawie podjął uchwałę tworzącą m. in. okręg administracyjny na Pomorzu Zachodnim i wyznaczył nań pełnomocnika. Od 11 kwietnia 1945 był nim płk Leonard Borkowicz. Jemu podlegało 40 pełnomocników obwodowych (starostów). Grupa gryfińska z Edwardem Kunikiem na czele została wysłana dość późno, bo dopiero 4 maja 1945 roku, by po kilku dniach przybyć do "Greifenhagen". "Grunt, żebyś jako polski starosta był jutro na miejscu i wywiesił polską flagę" - tymi słowami żegnał wojewoda Borkowicz pełnomocnika wyjeżdżającego z Piły, która przez miesiąc pełniła rolę stolicy okręgu. Pan "starosta" Edward Kunik oficjalne urzędowanie w Gryfinie rozpoczął 12 maja 1945 r. W mieście i powiecie byli już Polacy, robotnicy przymusowi III Rzeszy, stacjonowały tu duże garnizony - polski i sowiecki, mieszkało jeszcze sporo Niemców. Powołana przez starostę gryfińska milicja próbowała zapewnić minimum bezpieczeństwa i nie dopuścić do dalszej dewastacji mienia, a zwłaszcza zapobiegać szabrownictwu. Niestety, był to wówczas prawdziwy "Dziki Zachód", stan bezpieczeństwa był fatalny, a zorganizowany szaber połączony z bezmyślną dewastacją prowadzili czerwonoarmiści wspierani przez "obrotnych" Polaków. 3 czerwca przez prowizoryczne przeprawy na Odrze i Regalicy przybyła do Gryfina trzydziestoosobowa grupa byłych więźniów obozów hitlerowskich w Buchenwaldzie i Revensbrueck. Zostali praktycznie zatrzymani i wykorzystani w przygotowaniu powiatu pod przyszłe osadnictwo. Bolesław Chmura został zastępcą "starosty", Jerzy Urbanowski burmistrzem w Komisarycznym Zarządzie Miasta, Władysław Wodzisławski inspektorem w powiatowym Wydziale Samorządowym. Starosta powierzył obowiązki burmistrza miasta Dąb Stary (obecnie Szczecin - Dąbie) Janowi Balcerzakowi, Wojciechowi Stanisławskiemu sołtysa Widuchowej a następnie wójta w Czanowie (dziś Szczecin - Zdroje). Do Borzymia wysłano Antoniego Jezierskiego, do Kobylanki Lecha Olszaka, do Śmierdnicy Stefana Pereca. Cezary Pobożny miał robic porządki w Dziczym Lesie (Swobnica), Józef Kwietniewski w Krzywinie a Jerzy Klimczak w Żurawiu. Większość kadry Starostwa stanowiła przedwojenna inteligencja, ludzie z wyższym wykształceniem humanistycznym i politechnicznym. W latach 1945 - 46 Obwodowy Urząd Pełnomocnika Rządu zatrudniał czternastu ludzi z wyższym wykształceniem, w tym czterech prawników oraz sześciu inżynierów.

We wrześniu 1945 wojewoda Borkowicz przesłał do Warszawy kompleksowe sprawozdanie dotyczące sytuacji ogólnej w okregu. Oto fragment relacji z Gryfina: "(...) pełnomocnik (starosta) z obwodu Gryfin, ob. Jan Daszyński narzeka na kompromitujące zachowanie się przedstawicieli urzędu bezpieczeństwa i milicji obywatelskiej. Ludzie narzekają na samowolę żołnierzy radzieckich..." Pod koniec roku w powiecie o powierzchni 996 km2 mieszkało 3000 osób. Dnia 29 maja 1946 roku Rada Ministrów w drodze rozporzadzenia utworzyła województwo szczecińskie sankcjonując jednocześnie status quo powiatu gryfińskiego. Ustawa z 20 marca 1950 r. wprowadzała zasadę o jednolitości i koncentracji władzy. Wprowadzona na wzór radziecki likwidowała samorząd terytorialny w Polsce. Powiatowa Rada Narodowa w Gryfinie była terenowym organem władzy państwowej. Jej skład wyłaniany był w czteroprzymiotnikowych wyborach, które po raz pierwszy przeprowadzono dopiero w roku 1954. PRN swoje zadania realizowała poprzez podległe jej Prezydium, którego członków powoływała i odwoływała. Prezydium PRN stanowiło terenowy organ administracji państwowej. Stan ten sankcjonowała konstytucja z 1952 roku uznając, że "rada narodowa wyraża wolę ludu pracującego". Nowa regulacja ustawowa z 1958 roku przyznała pewną samodzielność wydziałom Prezydium PRN, bowiem zostały one uprawnione do kierowania poszczególnymi działami administracji. Po zmianach granic, przeprowadzanych w latach pięćdziesiątych powiat "schudł" o 82 km2. Powiat gryfiński pod koniec lat sześćdziesiątych obejmował ziemie od brzegów Odry i Regalicy po kotlinę jeziora Miedwie. Na południu sięgał w okolice Chojny, a na północy pod Szczecin. Jego powierzchnia wynosiła 914 km2 i zamieszkiwało ją 32 000 osób. Jedynym miastem powiatu było Gryfino liczące ok. 6500 mieszkańców. Powiat gryfiński przetrwał do roku 1975. Ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa z 28 maja tego roku zwiększyła liczbę województw w Polsce do 49 i jednocześnie zniosła powiaty. Po ponad 240 latach istnienia zniknął z mapy administracyjnej charakterystyczny, kiszkowaty kształt powiatu gryfińskiego. W efekcie reformy z roku 1972 znikło Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a pojawił się Naczelnik Powiatu jako jednoosobowy organ administracji.

Nowelizacja konstytucji RP z dnia 29 grudnia 1989 r. mówi: "RP gwarantuje udział samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy oraz swobodę działania innych form samorządu". Ponadto zostały wydane ustawy: z dnia 8 marca 1990 r. - o samorządzie gminnym, z dnia 5 czerwca 1998 r. - o samorządzie powiatowym oraz o samorządzie wojewódzkim. Reaktywowanie samorządu terytorialnego oznaczało upodmiotowienie i uwłaszczenie społeczności lokalnych (komunalizacja). Powstanie gmin jako jednostek samorządu terytorialnego to pierwszy etap reformy ustrojowej administracji publicznej, której kontynuacją było powołanie powiatów i samorządu na szczeblu województwa. Jest to wyraz nowego myślenia o państwie i jego roli, realizacja zasad decentralizacji i subsydiarności (pomocniczości). Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa wchodziła w życie od 1 stycznia 1999 r. Ostatnia reforma administracyjna powołała na nowo do życia organizm zwany powiatem gryfińskim. Z dniem 1 stycznia 1999 roku zaistniał on ponownie na mapie administracyjnej naszego kraju, ale w jakże odmiennym kształcie. Administracyjnie scalił dwie historycznie odrębne krainy; południe to dawna Nowa Marchia należąca do Brandenburgii (były powiat Chojna), północ to ziemie Księstwa Pomorskiego. Jest drugim pod względem wielkości obszaru spośród dwudziestu powiatów województwa zachodniopomorskiego. Zajmuje 1869 km2 powierzchni a zamieszkuje go ponad 84 tysiące osób, gęstość zaludnienia jest, więc tu niewielka (45 osób na 1 km2). W skład powiatu wchodzi dziewięć gmin. Sześć z nich - Gryfino, Cedynia, Chojna, Mieszkowice, Moryń i Trzcińsko Zdrój - posiada status miejsko-wiejski. Pozostałe trzy - Banie, Stare Czarnowo i Widuchowa - są gminami wiejskimi.

Według ratyfikowanej przez Polskę w 1993r., Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego (powstałej w 1985 r.) samorząd terytorialny oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców. Powiat odgrywa bardzo ważną rolę w strukturze administracji publicznej. Zakres jego zadań i kompetencji jest znaczny i to zarówno w sferze zadań własnych (edukacja, promocja, ochrona zdrowia, ...), jaki i zadań zleconych z zakresu administracji rządowej.

Marzena Wazińska
Członek Towarzystwa Miłośników
Historii Ziemi Gryfińskiej